آرایه ی مجاز
آرایه مجاز
مجاز به کاربردن واژه است درمعنایی غیرحقیقی به شرط آن که میان معنی حقیقی و معنی غیر حقیقی پیوندی برقرار باشد. به تعبیر دیگر به کار رفتن واژه ای است در غیر معنی حقیقی، به شرط وجود علاقه و قرینه. مثلا هنگامی که می گوییم :« جهان انجمن شد بر تخت اوی » مراد ازجهان، مردم جهان است.
علاقه چیست؟
پیوند و تناسبی است که میان حقیقت و مجاز وجود دارد.
قرینه چیست؟
نشانه ای است که ذهن را از حقیقت باز می دارد و آن را به جستجوی معنی مجازی برمی انگیزد.
***
معمولا رابطه های زیر باعث می شود که واژه ای در معنی مجازی به کار رود:
- رابطه ی محلیه : محل یا ظرف را اراده می کنند ولی آن چه در آن است مورد نظر است
سراسرهمه دشت بریان شدند. (دشت به جای مردم دشت آمده است)
- رابطه ی کل با جز: ایران درمسابقات فوتبال قهرمان شد. (که ایران به جای تیم فوتبال ایران آمده است)
- رابطه ی جزء با کل : به کشتن دهند سر به یکبارگی (سر به جای تمام وجود آمده است)
- رابطه ی لازم با ملزوم : فلان را در دوستی پای نیست .(پای به جای پایداری آمده است)
در اصطلاح علم بیان این رابطه ها را علاقه نیز می نامند.
نمونه های دیگر:
1- یکی تازی ای برنشسته سیاه / همی خاک نعلش برآمد به ماه (ماه به معنی آسمان)
2- آن قدر گرسنه ام که می‌توانم تمام ظرف را بخورم. رابطه‌ای میان دو واژه‌ای ظرف و غذا در این عبارت است.
3- طاقت سر بریدنم باشد// وز حبیبم سر ِ بریدن نیست
سر در مصراع اول معنی حقیقی دارد ولی در مصراع دوم مجاز است و به معنی اندیشه و تصمیم و قصد به کار رفته است.
4- کلام تو گیاه را بارور می کند و از نَفَسَت گل می روید
( نَفَس ، مجاز برای سخن است)
5- با زمانی دیگر اندازه ای که پندم می دهی کاین زمانم گوش بر چنگ است و دل در چنگ نیست
چنگ : دست و مجازاً به معنی اختیار
6- برو هر چه بایدت پیش گیر ســـــرِ ما نداری، ســـــرِ خویش گیر
سر : مجاز (قصد/ فکر)
7- آفرین جان آفریــــن پـــاک را آن که جان بخشید و ایمان خاک را
قرینه: جان و ایمان بخشیدن مجاز : انسان
8- چو آشامیدم این پیمانه را پاک در افتادم ز مستی بر سر خاک
قرینه: آشامیدن مجاز از شراب
9- زبان خامه ندارد سرِ بیان فراق و گرنه شرح دهم با تو داستان فراق
مجاز از «تصمیم و اندیشه»
10- دفتر فکرت بشوی، گفته سعدی بگوی دامن گوهر بیار بر سَرِ مجلس ببار
مجلس مجاز از «اهل مجلس»
11- سرشان را از بیخ تراشیده اند « سر » مجازاً موی سر
12- برو ای گدای مسکین در خانه ی علی زن « که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را »
« نگین » مجازاً انگشتر
13- فراموش کردی تو سگزی مگر / کمان و بر مرد پرخاشخر
« بر » مجازاً نیرو و « کمان » مجازاً قدرت تیر اندازی
14- «جهان دل نهاده بر این داستان»
در این مصراع، معنی حقیقی «جهان» دنیا و گیتی است؛ اما منظور شاعر، معنی غیر حقیقی آن است.
معنی غیر حقیقی «جهان» در این مصراع، «مردم» است؛ بنابراین می گوییم، جهان مجاز از مردم است.
15 - «مسابقات کشتی دهه ی فجر در ایران انجام شد و ایران به مقام اول رسید.»
معنی حقیقی واژه ی ایران چنین است: کشوری است در آسیای جنوب غربی که مرکز آن «تهران» است.
درمثال بالا، ایرانِ اولی به معنی حقیقی خودش به کار رفته است؛ اما ایران دومی به معنی غیرحقیقی (مجاز) تیم ایران است.
16- پیش دیوار آن چه گویی هوش دار تا نباشد در پس دیوار گوش
« گوش » اندام شنوایی آدمی و در این معنا « حقیقت » است بنابراین نمی تواند در پس دیوار بیاید و همین نکته قرینه ای است که ذهن را به جست و جوی معنی مجازی وا می دارد . معنی مجازی گوش در این بیت « انسان جاسوس » است . علاقه ای که « گوش » را به « انسان جاسوس » می پیوندد علاقه ی جزئیه نام دارد زیرا گوش جزیی از انسان و اندام شنوایی اوست
17- بر آشفت عابد که خاموش باش تو مرد زبان نیستی گوش باش
شاعر زبان را در معنی « سخن » به کار برده است و بقیه ی واژه ها ی جمله ، قرینه ای هستند که این مجاز را معین می کنند . زبان ابزاری است که سخن با آن ادا می شود و همین علاقه ای است که معنی حقیقی و مجازی را به هم می پیوندد
18- ماه دشت لاله ها را روشن کرده است ( ماه : مجاز از معنی نور ماه )
19- دل عالمی بسوزی چو عذار بر فروزی ( عالم : مردم عالم )
20- سپید شد چو درخت شکوفه دار سرم ( سر : موی سر )
نکته
از آنجایی که در « استعاره » لفظ در معنای حقیقی خود بکار نمی رود،لذا هر استعاره نوعی مجازاست. بنابراین هر مجازی استعاره نیست، اما همه ی استعاره ها مجاز هستند .
مثال :
الف) همه ی کلاس زدند زیر خنده .
چون رابطه میان واژه ی « کلاس » و « دانش آموزان » رابطه جایگاهی است، یعنی کلاس به جای دانش آموزان به کار رفته « مجاز » است، هیچ گونه رابطه مشابهت مابین دو کلمه ی « کلاس و دانش آموز » نیست . بنابراین این نوع مجازها استعاره نیستند .
ب) چهره اش شکفت .
چهره با توجه به قرینه « شکفتن » استعاره از « گل » است، بنابراین چون « چهره » در معنای غیر حقیقی به کار رفته است « مجاز » است، اما چون نوع را بطه بین « چهره و گل » سرخی و لطافت است مجاز از نوع علاقه مشابهت است که به آن استعاره می گویند .
خود آزمایی
1- در بیتها و عبارتهای زیر، واژه هایی را مشخص کرده ایم. کدام واژه حقیقت و کدام مجاز است؟ در هر مجاز، قرینه را نشان دهید؟
- برو هر چه بایدت پیش گیر ســـــرِ ما نداری، ســـــرِ خویش گیر
قرینه ها: فعل (نداشتن و گرفتن) است مجاز (به فکر ما نیستی) مجاز (به فکر خود باش)
«سعدی»
- اگر به زلف دراز تو، دست ما نرسد گناه بخت پریشان و دست کوته ماست
حقیقی حقیقی «حافظ»
- آفرین جان آفریــــن پـــاک را آن که جان بخشید و ایمان خاک را «عطار»
قرینه: جان و ایمان بخشیدن مجازاز انسان
- چو آشامیدم این پیمانه را پاک در افتادم ز مستی بر سر خاک «گلشن راز»
قرینه: آشامیدن مجاز از شراب حقیقی
- از تو به که نالم که دگر داور نیست و ز دست تو هیچ دست بالاتر نیست
قرینه: داور نیست و بالاتر نیست مجاز از قدرت مجاز از قدرت «سعدی»
- کار پاکان را قیاس از خود مگیر گر چه ماند در نبشتن شیر و شیر «مولوی»
حقیقت حقیقت این دو جناس تام است
هر دو در معنی حقیقی خود به کار رفته اند «شیر درنده» و «شیر خوردنی»
2- در میان مجازهای زیر، استعاره ها را مشخص کنید؟
- گــل بــــرگ را ز سنبل مشکیــن نقاب کن یعنی که رخ بپوش و جهانی خراب کن
حقیقی استعاره حقیقی استعاره مصرحه از «مو» «حافظ»
- عالَم از شور و شر عشق خبر هیچ نداشت فتنه انگیز جهان نرگس جادوی تو بود عالم» مجاز از «مردم مجاز از «چشم»
«سعدی»
- زبان خامه ندارد سرِ بیان فراق و گرنه شرح دهم با تو داستان فراق
مجاز از «تصمیم و اندیشه» «حافظ»
- الا ای باد شبگیری بگو آن ماه مجلس را تو آزادی و خلقی در غم رویت گرفتاران
استعاره مصرحه از «محبوب» «سعدی»
- ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد دل رمیده ما را انیس و مونس شد
هر دو استعاره مصرحه از «حضرت پیامبر اکرم (ص)» «حافظ»
- دفتر فکرت بشوی، گفته سعدی بگوی دامن گوهر بیار بر سَرِ مجلس ببار «سعدی»
مجاز از «اهل مجلس
نگارنده : غلامرضا کادری
دانلود فیلم آموزشی با لینک مستقیم - حجم فایل 3 مگابایت
لطفا بانظرات خود ما را برای ادامه راه دلگرم کنید.
سپاسگزارم
مدیریت سایت پارس ادب
عالیییی بود